ایارج فیقرا

● تاریخچه

ایارج یا ایاره به معنی داروی مسهل است.

اعتقاد بر این بوده که تفسیر آن از حضرت حق می‌باش و کسی نمی‌داند که اولین بار این ترکیب چگونه به وجود آمده، به این علت اعتقاد داشتند، این ترکیب کار خدائی است.

علت نام ایارج این است که چون خواص مسهلی این دارو به جرم آن (دارچین، زنجبیل، سلیخه، زعفران) نمی‌باشد بلکه به قوت آن است از این‌رو آن فعل را کاری خدائی دانسته و مصرف این دارو طبیعت و اخلاط را در تسخیر خود در می‌آورد.

اولین معجون ایارج به اعتقاد صاحب ذخیره و قانون، روفس می‌باشد ولی عقیلی خراسانی صاحب کتاب قرابادین کبیر ارکاغانیس را به‌عنوان اولین فرد می‌شناسد.

این ترکیب در طول سالیان با آزمون و خطا مفرداتی به آن افزوده و گاهاً کاهسته شده است. در گذشته طبیبان از تجویز داروی ترکیبی برای مسهل امتناع می‌کردند و به خربق و حنظل بسنده می‌کردند و برای دفع ضرر آن مجبور بودند مصلحات و بدرقه‌ کننده‌ها و پادزهرها را به آن بیافزایند با آمدن ایارج کار آنها آسان گردید.

یکی از محاسن ایارج در این است که این دارو به مرور عمل مسهلی را انجام می‌دهد. مثلاً اگر امروز دارو مصرف شود روز دیگر شروع به عمل نموده و سمومات را از اعماق بدن آرام آرام بیرون می‌کشد.

ایارجات گوناگونند، برای مثال ایارج افتیمونی، روفس، فیقرا، لورغایا، ارکاغانیس، جالینوس، سقراط، و بسیاری ایارج دیگر و علت این فزونی اسم این است که هر گاه شخصی با ایارج چیزی افزوده و کاسته نام خود را بر آن نهاده است.

● ایارج فیقرا

از ایارجات مشهور ایارج فیقرا می‌باشد، از این‌رو به ترکیب این ایارج اشاره می‌شود. فیقرا به لغت یونانی به معنی تلخ (مُر) است و تلخی آن است که به سطح زبان نفوذ می‌کند و سطح زبان را خشن می‌نماید.

ایارج فیقرا را از این جهت نام فیقرا بر آن نهاده‌اند، چون نام دیگر صبر زرد فیقرا می‌باشد و به این ایارج، ایارج صغار نیز می‌گویند که از ابداعات سقراط می‌باشد.

از دید حکما این دارو برای امراض سر خصوصاً امراضی که از بخارات باشد نافع است. براساس اعتقاد حکما بخارات معده به سمت بالا حرکت نموده و باعث مشکلاتی در سر می‌گردد. ایارج فیقرا باعث پاک شدن معده از اخلاط ناصالح شده و اندام‌هائی را که غذا به آن داخل می‌شوند پاک می‌کند و به این روش ماده بیماری را از رأس به پائین میل داده و به‌صورت بلغم اخراج می‌نماید.

اسهال ایارج کم است و پس از خوردن دارو بلافاصله اسهال واقع نمی‌شود. ایارج مواد زائد را از اعماق بدن آرام آرام جذب نموده و دفع می‌نماید. در اثر مصرف این دارو کسانی که دچار سنگینی گوش، زبان و استرخا و (سستی) مثانه می‌باشند و افرادی که دارای درد مفاصل و قولنج می‌باشند آرام آرام منفعت می‌برند.

قوت ایارج تا ۲ سال و گاهاً تا چهار سال باقیست.

قابل ذکر است که در ابتدا حکما ترس داشتند که داروی غیرجوشانده بدهند اما با آمدن ایارج این ترس برطرف شد و به‌صورت حب و قرص نیز دارو تجویز گردید. باز هم به اعتقاد ابن سینا بهتر است دارو کمتر به‌صورت قرص و حب داده شود چون بدن به آن عادت می‌نماید. به قول اسحق ایارج فیقرا برای کلیه مضر است و مصلح آن عناب می‌باشد.

ایارج فیقرا را افراد متفاوتی ساخته‌اند. شیخ‌الرئیس در کتاب قانون اجزاء ایارج فیقرا را مصطکی، دارچین، زعفران، اسارون، سنبل‌الطیب، حب‌بلسان، عودبلسان، سلیخه به مقدار مساوی و از هر کدام ابتدا مواد را جداگانه نرم کرده و دو برابر وزن آنها صبر زرد که قبلاً پودر شده داخل نموده همه را در یک‌جا مخلوط نموده همراه آب عسل و نیم گرم و یا مطبوخ افتیون به مقدار ۱۰ گرم میل شود.

شیخ‌الرئیس مزاج این دارو را گرم و خشک در آخر درجه دوم ذکر نموده‌اند و اصل و قائم این دارو صبر زرد می‌باشد.

هر یک از اجزاء ایارج دارای علتی در این ترکیب می‌باشند که بر ترکیبات ایارج فیقرا اشاره می‌شود.

▪ دارچین به علت خاصیت لطافت بدرقه کننده دارو است و به علت فوایدی که دارچین برای احشا و معده داشته و مصلح صبر زرد می‌باشد.

▪ مصطکی باعث حفظ قوت‌های بدن می‌شود.

▪ سلیخه قوت‌های بدن را حفظ می‌کند.

▪ زعفران مواد را نضج داده و قلب را تقویت می‌نماید. قابل ذکر است که زعفران باعث بروز صداع (سردرد) می‌شود پس افرادی که در اثر مصرف زعفران دچار سردرد و حساسیت می‌شوند زعفران را از این نسخه بایستی حذف نمایند یا به مقدار بسیار کم بریزند.

سید اسماعیل جرجانی کاتب ذخیره خوارزمشاهی در کسانی که دچار حساسیت زعفران و در پی مصرف آن دچار سردرد می‌شوند توصیه نموده زعفران کمتر شده و یا با حذف آن گل سرخ به‌جای آن جایگزین شود. یعنی از بدل زعفران استفاده شود و معتقد است در کسانی که دچار دل‌آشوبه و تهوع (غثیان ـ قی) هستند فقط گل سرخ مصرف شود.

▪ صبر زرد (Aloe Vera) جاذب سموم از اعماق بدن و دافع آنهاست.
▪ اسارون جهت جذب رطوبات و تقویت احشاء به‌کار می‌رود و در نبود اسارون می‌توان بدل آن یعنی کبابه چینی را استفاده نمود. زیرا کبابه چینی مقوی احشاء است.
▪ حب‌بلسان برای تقویت معده مفید است.
▪ زنجبیل پادزهر داروها می‌باشد.
▪ فقاغ اذخر را جهت جلوگیری از اسهال غنچه گل سرخ و رفع نفخ معده زمانی‌که حرارت معده زیاد می‌باشد، توصیه می‌نمایند.

● روش ساخت:

برخی از اطباء با عسل آن را ساخته‌اند و برخی بدون این‌که آنها را معجون کنند به‌صورت خشک با افیون و آب و عسل به‌کار می‌برند.